Katarakta – siva mrena predstavlja zamućenje prirodnog sočiva. Katarakta je vodeći izlečivi uzrok slepila u populaciji starijoj od 55 godina. Smatra se da nastaje kao posledica poremećaja u metabolizmu sočiva što dovodi do postepenog zadebljanja i uzrokuje smanjenje providnosti, a samim tim i slabljenje odnosno gubitak vidne oštrine. Najčešće se javlja kod starijih osoba kada govorimo o tzv. senilnoj odnosno staračkoj katarkti. Može se javiti i kod mlađih osoba, kada najčešeće nastaje bilo urođeno ili kao posledica povreda, uzmimanja određenih lekova (kortikosteroida), zračenja itd. Genetska predispozicja takođe igra značajnu ulogu, ima tendenciju prenosa ženskom linijom sa ranijim pojavljivanjem u narednim generacijama. Promene u sočivu se mogu odvijati na više načina, a zajednička karakteristika im je da prouzrokuju stanje koje nazivamo – kataraktom.

Kada katarakta nastaje kao rezultat prirodnog procesa starenja, najčešće nastaje tzv. nuklearna katarakta. Ona predstavlja zamućenje centralnog dela – nukleusa sočiva i dovodi do zamagljenja vida, smanjenja intenziteta boja i nejasnog vida udaljenih predmeta. Prilikom razvijanja nuklearne katarakte dolazi do zadebljanja centralnog dela sočiva – nukleusa i promene indeksa prelamanja svetlosti što uzrokuje poboljšanje vida predmeta koji su u neposrednoj blizini. Ukoliko ste pre razvijanja katarkte bili dalekovidi (imali + dioptriju u naočarima za daljinu) možete primetiti da dolazi do poboljšanja vašeg vida, odnosno da bolje vidite bez naočara nego sa njima. Ovo poboljšanje je prolaznog karaktera i ne predstavlja izlečenje katarakte već ukazuje na njen dalji napredak. Katarakta će nastaviti da se razvija a vidna oštrina da postepeno slabi.

Drugi tip katarakte je tzv. kortikalna katarakta. Javlja se nešto ređe u odnosu na nuklearnu i takođe je vezana za prirodni proces starenja. Predstavlja zamućenje omotača cetralnog dela sočiva – korteksa. Prilikom razvijanja kortikalne katarakte često postajete dalekovidi. (dolazi do povećanja + dioptrije) Korteks sočiva počinje da se razvija nakon rođenja. Sočivna vlakna korteksa se razvijaju od periferije i „slažu“ se prema centru na način koji podseća na slaganje lukovice. Tokom života starija vlakna idu prema centru gde postaju gušća i formiraju tzv. – nukleus sočiva. Produkcija vlakana čine sočivo kompaktnim i tvrđim, a zamućenja vlakana najčešće imaju izgled paoka na točkovima

Zadnja subkapsularna katarakta – predstavlja oblik zamućenja korteksa – vlakana sočiva koji prvenstveno zahvata centralni deo pozadine sočiva i polako se širi ka periferiji. Ovaj oblik se češće javlja kod osoba sa zapaljensikm procesima pojedinih delova oka, kao i nakon dugotrajne primene određenih lekova uključujući i kortikosteroide i češće je udružena sa sistemskim bolestima (diabetes). Lokalizacija zamućenja sočiva kod ovog oblika katarakte uzrokuje intenzivnije smanjenje vidne oštrine u odnosu na prethodna dva tipa. Smanjenje vidne oštrine često nije u srazmeri sa intenzitetom zamućenja, odnosno vrlo mala zamućenja dovode do izrazitog gubitka vidne oštrine. Sva stanja koja prouzrokuju sužavanje zenice dovode do smanjenja vidne oštrine. Zbog toga je najčešća tegoba izrazito smanjenje vida na suncu, a njegovo poboljšanje u večernjim satima, što nastaje kao posledica širine zenice oka. Kada je ona uzana (na suncu) svetlost može da prolazi samo kroz centralni – zamućeni deo sočiva, za razliku od tame kada je zenica šira i kada zapravo svetlost prolazi kroz periferiju sočiva. Ukoliko se ne dijagnostikuje i ne leči na vreme dolazi do daljeg napredovanja i postepenog zamagljenja svih slojeva sočiva (nukleusa i korteksa) i nastanka tzv. zrele katarakte. Sočivo je u celosti zamućeno, neprovidno i moguće ga je uočiti i golim okom kao beličastu masu u zeničnom otvoru. Osobe sa ovakvim stadijumom imaju izrazito smanjenu vidnu oštrinu i najčešće mogu samo da razlikuju svetlost od tame. Operacije zrele katarkte su složenije, ali ipak izvodljive.

Faktori koji dovode do nastanka katarakte uslovljavaju i podelu katarkti na dve osnovne grupe, a to su urođene i stečene katarakte. Veliki broj uzročnika može dovesti do nastanka stečenih katarakti među kojima su:

1. Povrede oka – koje su najčešći uzrok nastanka u mlađoj populaciji.
2. Prekomerno izlaganje ultraljubičastim zracima koji pod normalnim okolnostima dovode do smanjenja prozirnosti sočiva i njegovog zadebljanja što doprinosi nastanku i razvoju katarkte.
3. Upotreba toksina i odrđenih medikamenata u koje se ubraja i dugotrajna primena kortikosteroidne terapije.
4. Sistemske bolesti među kojima je šećerna bolest i hipotireoidizam.
5. U novije vreme određene studije pokazale su i povezanost nastanka katarakte sa uzimanjem alkohola i duvanskim dimom.

U takozvane sekundarne uzročnike ubrajaju se prethodne operacije oka (vitrektomija, ablacija retine..), dugotrajni zapaljenski procesi pojedinih delova oka (najčešće prednji uveitisi – uveitis anterior), određena vrsta glaukoma, kao i velika kratkovidost koja takođe spada u jedan od predisponirajućih faktora za nastanak katarakte.

Urođene katarakte

Postoji mogućnost rađanja sa kataraktom i takve katarakte se nazivaju urođenim. Izuzetno retko se javljaju, manje od 1% svih katarakti. Oko jedne trećine dece koja se rađa sa kataraktom ima određene genetske predispozicije.

Stečene katarakte

Ćelije koje grade sočivo vode poreklo od epitelnih ćelija, sličnih ćelijama kože. Za razliku od ćelija kože sočivo nije u mogućnosti da odbaci višak ćelija, tako da se one nakupljaju tokom života. Vremenom dolazi do prekomernog nakupljanja ćelija u centru sočiva što dovodi do zadebljanja centra sočiva (nukleusa) i predstavlja osnovu nastanka starosnih nuklearnih katarakti. U isto vreme kod starije populacije ishrana sočiva je smanjena što dodatno doprinosi smanjenju njegove providnosti i razvoju katarakte. Povrede – kao što su penetrantne povrde sočiva, udarci oka, strujni udar ili izražena zračenja dovode najčešće do nastanka zadnjih subkapsularnih katarati. Šećerna bolest dovodi do nastanka katarakte jer uzrokuje prekomerno nakupljanje vode u sočivu. Kada dođe do nakupljanja, depoziti i mutnine mogu nastati na prednjem ili zadnjem delu sočiva dovodeći do nastanka prednje kortikalne odnosno zadnje kortikalne katarakte. U određenim uslovima ovakva katarakta se može razviti i za nekoliko dana. Poremećaju funkcionisanja štitne žlezde takođe spadaju u faktore koji dovode do nastanka katarakte. Različiti toksini najčešće uslovljavaju razvoj zadnje subakpsularne katarakte.

Kataraktu obično uoačavamo kao pojavu magle pred okom. Ona u početku može biti neznatna, da bi se tokom vremena razvijala i sve intenzivnije „navlačila“ i dobijao utisak kao da se gleda kroz dim. Najčešće se opisuje kao pojava „tračica“, „paučine pred okom“, „pojavom nekoliko različitih boja kada se gleda u sijalcu odnosno izvor svetla“ i dr. Intenzitet boja je smanjen, javljaju se problem prilikom noćne vožnje, i povećanje osetljivosti na svetlost. Obzirom da se sa postepenim razvijanjem zamućenja menja i prelomna moć sočiva, u određenoj fazi razvoja, osobe koje su do tada nosile naočare za blizinu, mogu primetiti da bolje vide bez naočara nego sa njima. Ukoliko se ne leči, dolazi do sve intenzivnijeg zamućenja i gubitka vida. U odmaklom stadijumu vid bude toliko narušen da postoji samo osećaj svetla.

Povećanje dioptrije u naočarima ili pojačana svetlost prilikom rada na blizinu samo prolazno mogu dovesti do poboljšanja u ranijim stadijumima razvoja katarkte. Takođe u početnim stadijumima se mogu koristiti i kapi (Quinax, Catalin) kako bi se eventualno usporilo napredovanje, ali se kapima ne može izlečiti. Operacija je jedini način izlečenja.